Тұрғын халық географиясы

Тұрғын халық географиясы - әр түрлі әлеуметтік, экономикалык, тарихи және табиғи жағдайларда халықтың қазіргі құрамының және елді мекендердің дамуы мен қалыптасуының кеңістіктік ерекшеліктері мен заңдылықтарын зерттейтін ғылым. Тұрғын халық географиясы негізгі екі бағытқа бөлінеді: 1) жеке елдің және оның бөліктерінің (облыс, экономикалық аудан, жеке агломерация мен қала, ауыл, аудан) халқын зерттеу; 2) қоныстану типі мен түріндегі аймақтық ерекшеліктерді талдай отырып, елді мекендердің торлары мен аумақтық жүйелерін зерттеу. Екі бағыт бір-бірімен тығыз байланысты. Тұрғын халық географиясы халықтың ұдайы өсіп-өнуіндегі (табиғи өсіп-өнуіндегі) және оның демографиялық құрылымындағы аймақтық айырмашылықты, халықтың әлеуметтік және этностық құрамдарын, еңбек ресурстары мен олардың пайдаланылуын, көші-қон қарқындылығын, құрамын және бағытын, халықтың тығыздығы мен аумақтық қоныстану типтерін, тұрмыс қалпының аймақтық айырмашылығын, халықтың қоныстануы мен өндіргіш күштердің орналасуы арасындағы байланысты зерттейді. Осыған сәйкес, Тұрғын халық географиясының еңбек ресурстары географиясы, көші-қон географиясы, мекендер географиясы және т.б. бөлімдері қалыптасты.

Тұрғын халық географиясы құрылымы

Пән келесі негізгі бөлімдерді қамтиды:

Демография – нақты елдер мен аймақтардағы демографиялық жағдайды, халықтың ұдайы өндіріс режимін, оның жынысын, жасын және отбасылық құрамын зерттейді, халық санының болжамын әзірлейді, демографиялық саясаттың негізгі контурларын анықтайды.

Этногеография (этникалық география) – зерттелетін аумақтардағы этникалық топтардың қоныстануын, халықтың этникалық құрамын және этникалық процестерді зерттейді.

Көші-қон географиясы – көші-қон түрлерін, олардың себептері мен салдарын талдайды, көші-қон саясатының әртүрлі аспектілерін әзірлейді.

Еңбек нарығы мен жұмыспен қамту географиясы – еңбек ресурстары мен экономикалық белсенді халықты, еңбек нарықтарын, жұмыссыздық деңгейін, жұмыспен қамтуды, жұмыспен қамтылған халықтың білім және кәсіптік құрамын зерттейді.

Жағдайлар мен өмір салтының географиясы – халықтың жағдайын, деңгейін, сапасы мен өмір салтын, адамдардың кеңістіктегі мінез-құлқын, олардың қоршаған ортаны қабылдауын, халықтың қажеттіліктері мен мүдделерін зерттейді.

Елді мекен географиясы – елді мекендер мен оның түрлерін, елді мекендердің жүйелері мен желілерін, олардың халық санын, қызметтерін қарастырады.

Ауылдық елді мекен географиясы – ауылдық елді мекенді біртұтас ғылым – Ауылтану аясында зерттейді.

Қалалық қоныстану географиясы – қалалық қоныстануды интегралдық ғылым – гео-урбантану (қалалар географиясы) шеңберінде зерттейді.

Ең көп таралған еңбектер халықтың құрамы мен динамикасын, белгілі бір елдің немесе аймақтың табиғи немесе механикалық қозғалысының ерекшеліктерін салыстырмалы географиялық зерттеуге және белгілі бір аумақтың қоныстану құрылымын талдауға арналған. Халық пен елді мекен туралы тарихи-географиялық зерттеулер кеңінен таралған. Халық географиясының барлық дерлік бөлімдерін қамтитын қиылысатын тақырып аумақтық қауымдастықтың әлеуметтік-демографиялық ұдайы өндірісі болып табылады. Халық картасы кеңінен қолданылады.